80. rocznica Tragedii Górnośląskiej w Tychach (2 marca)

Dla dużej części mieszkańców Śląska styczeń 1945 roku bynajmniej nie był okresem wyzwolenia. 80 lat od wydarzeń, które odbiły się piętnem w historii regionu, w województwach śląskim i opolskim rok 2025 ustanowiono Rokiem Tragedii Górnośląskiej, a pamięć o przeszłości podtrzymywana jest licznymi spotkaniami rocznicowymi. Te odbędą się także w Tychach, w dzielnicy Wilkowyje, w niedzielę 2 marca.

Tragedią Górnośląską określa się szereg represji wobec cywilnej ludności Górnego Śląska, które miały miejsce w pierwszej połowie 1945 r., u schyłku drugiej wojny światowej, kiedy linię Wisły przekroczyły oddziały Armii Czerwonej. Sowiecka ofensywa doprowadziła do zajęcia Górnego Śląska. Sowieci traktowali go jako część Niemiec, czyli teren przeznaczony do zdobycia, a nie do wyzwolenia. Brak zrozumienia dla specyficznych stosunków na tym terenie, wynikających z jego przeszłości, skutkował często wrogim podejściem do mieszkających tu ludzi. Z tego względu na śląskich ziemiach dochodziło do szeregu brutalnych zachowań wobec ludności cywilnej – grabieży, internowania, masowych mordów, gwałtów i tortur, a także deportacji do obozów pracy w ZSRR, skąd wielu Ślązaków nigdy nie wróciło do domów. Udział w tych działaniach mieli niestety także Polacy wspomagający sowietów wkraczających do miejscowości Górnego Śląska (członkowie nowych władz komunistycznych i Milicji Obywatelskiej). Uczestniczyli we wskazywaniu osób do internowania i wywózek, a także pomagali w aresztowaniach. To te wydarzenia, tak wciąż mało znane w powszechnej świadomości historycznej, są głównym tematem obchodów mających na celu zachowanie pamięci tej tragicznej karty w historii regionu i całego kraju.

Uroczystości organizowane są wspólnie przez województwa śląskie i opolskie, które ustanowiły bieżący rok Rokiem Tragedii Górnośląskiej. Nad wydarzeniami rocznicowymi honorowy patronat objęli Marszałek Sejmu RP i Marszałek Senatu RP, a Senat RP, przyjmując uchwałę w tej sprawie, złożył hołd pamięci represjonowanym przez Armię Czerwoną. Pamięć o wydarzeniach roku 1945 trwa także w rodzinnych przekazach mieszkańców Tychów. To tu, w 2016 roku, przy kościele w Tychach-Wilkowyjach odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom Tragedii Górnośląskiej. Losy mieszkańców dzielnicy kilkanaście lat temu (2011-2015) spisał historyk, doktor Wojciech Schäffer, rozmawiając z tymi, którzy jeszcze pamiętali wydarzenia z początku 1945 roku. Można powiedzieć, że był to ostatni moment na takie działania, gdyż od tego czasu wielu jego rozmówców zmarło. Dzięki wnikliwym poszukiwaniom dokumentów z tamtych czasów i świadectwom żyjących, udało się odtworzyć wówczas listę ponad 30 osób. Poza jednym nieletnim, osadzonym w obozie w Mysłowicach, wszyscy zostali deportowani z terenu Wilkowyj (w tym kilka osób z dawnego Potysza, dziś leżącego w granicach tej dzielnicy) do przymusowej pracy w Związku Radzieckim. Spośród tych osób połowa nie wróciła do swoich domów, tracąc życie w obozach lub w czasie katorżniczej pracy. Podobny los spotkał wtedy tysiące ludzi z terenu Górnego Śląska. Pomnik w Wilkowyjach upamiętnia nie tylko ofiary wywózki do ZSRR, ale także osoby, które doznały jakichkolwiek krzywd na miejscu, na Górnym Śląsku. Do tych ofiar można także z pewnością zaliczyć pochodzącego z Paprocan ks. Pawła Kontnego – chrystusowca, który został zamordowany przez żołnierzy sowieckich 1 lutego 1945 r. w Lędzinach, stając w obronie dwóch dziewczyn. Miał wtedy wypowiedzieć do sowietów słowa: „To tak przyszliście nas wyzwalać?!”. Ofiarami Tragedii Górnośląskiej byli także członkowie rodzin deportowanych (żony i dzieci), którzy po zabraniu na Wschód głównych żywicieli, pozbawieni byli często środków do życia.

Tegoroczne obchody 80. rocznicy Tragedii Górnośląskiej będą miały miejsce także w Tychach-Wilkowyjach. Do wspólnego upamiętnienia wydarzeń z roku 1945 zachęca prezydent miasta Tychy – Maciej Gramatyka, podkreślając wagę świadomości historycznej regionu, ze szczególnym naciskiem na losy Tychów i tyszan:

– Dzięki wnikliwej pracy doktora Wojciecha Schäffera zachowały się świadectwa mieszkańców terenów Wilkowyj, skąd 80 lat temu deportowano ponad 30 osób. Ich losy oraz to, że części rozmówców W. Schäffera dziś już nie ma wśród nas sprawiają, że musimy przywiązywać szczególną wagę do pamięci o latach minionych.

W niedzielę 2 marca odbędzie się Msza Święta i uroczystości przy pomniku, po których będzie możliwość zapoznania się z informacjami o tym tragicznym okresie w historii Tychów oraz innych rejonów Górnego Śląska. Wykład dotyczący powstania trzytomowej publikacji, w której zebrane zostały dane internowanych i deportowanych do ZSRR wygłosi jej autor dr Dariusz Węgrzyn, zaś dr Wojciech Schäffer i Jan Gąsior omówią przyczyny oraz okoliczności aresztowania i internowania mieszkańców Wilkowyj, a także ich wywózkę na Wschód i obozy pracy, do których trafili.

Program wydarzeń: 

16.00 – Msza św. w kościele pw. Matki Bożej Królowej Aniołów w Tychach-Wilkowyjach

17.00 – uroczystości przy Pomniku Ofiar Tragedii Górnośląskiej

18.00 – panel wykładowy pt. "Trudne dziedzictwo i pamięć: Tragedia Górnośląska 1945" z udziałem trzech prelegentów:

– dr Dariusz Węgrzyn: "Deportacje Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku – podsumowanie 10 lat badań"

– dr Wojciech Schäffer: "Tragedia Górnośląska mieszkańców wsi Wilkowyje w pierwszych miesiącach 1945 roku"

– Jan Gąsior: "Trasy wywózek wilkowyjan w 1945 roku oraz docelowe miejsca zesłania na terenie ZSRR".

Do 1989 roku temat Tragedii Górnośląskiej w jej wielu aspektach, zarówno miejscowym (np. internowanie Górnoślązaków czy też gwałty, których dopuścili się na kobietach sowieccy żołnierze), jak też szerszym (wywózki do ZSRR i osadzenie w obozach pracy) był niewygodny dla władz komunistycznych i praktycznie nie istniał w przestrzeni publicznej. W takich warunkach trudno było, aby ukazywały się drukiem wiarygodne publikacje na ten temat, czy też przywracano pamięć o tych tragicznych wydarzeniach, nie mówiąc już o powstawaniu pomników czy tablic. Tym bardziej należy podkreślić fakt, że obchody 80. rocznicy Tragedii Górnośląskiej nie mają już tylko lokalnego wojewódzkiego charakteru, lecz ten trudny fragment historii regionu został również objęty honorowym patronatem Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Marszałka Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Tyskie obchody 80. rocznicy Tragedii Górnośląskiej objęte są też honorowym patronatem prezydenta miasta Tychy, Macieja Gramatyki.