Głos z Górnego Śląska

2. Dziedzictwo i tożsamość kulturowa

Górny Śląsk jest regionem wielokulturowym w swoim dziedzictwie i historycznie ukształtowanej tożsamości.

2.1. Zmieniająca się przez wieki przynależność regionu do różnych organizmów państwowych sprawiła, że w jego materialne i niematerialne dziedzictwo wpisały się wartości wywodzące się z różnych tradycji; w ostatnich dwóch stuleciach są to przede wszystkim wartości kultury polskiej i niemieckiej. Na terytorium Górnego Śląska dokonywały się w tym okresie przełomowe wydarzenia i procesy, które poddawały każdorazowo próbie czasu postawy i zachowania mieszkańców tej Ziemi zarówno w wymiarze indywidualnym
i rodzinnym, jak też wspólnot lokalnych i zbiorowości regionalnej.

2.2. XIX wiek przyniósł na Górny Śląsk rewolucję przemysłową i przemiany świadomościowe. Wschodnia część regionu została objęta współzależnymi procesami industrializacji i urbanizacji. Zawiązała się, rozpoznawalna na skalę europejską, aglomeracja przemysłowa o strukturze policentrycznej. Z radykalnymi zmianami ekonomicznymi wiązały się głębokie przemiany społeczno-demograficzne i społeczno-kulturowe. Pojawili się górnośląscy pionierzy przedsiębiorczości i tworzyła się koncentracja ludności migrującej za pracą i zarobkiem z różnych stron. Górny Śląsk uzyskiwał w coraz większym stopniu charakter robotniczy. Mimo to, zwłaszcza dzięki wrażliwości społecznej miejscowego duchowieństwa, pozostał odporny na ideologie wrogie chrześcijaństwu.

2.3. W okresie odradzania się polskiej państwowości po I wojnie światowej na terytorium Górnego Śląska rozegrały się historyczne wydarzenia - powstania śląskie, plebiscyt -
w konsekwencji których wschodnia część regionu została przyłączona do II Rzeczpospolitej. Powstało województwo śląskie o statusie autonomicznym, z Sejmem i Skarbem Śląskim.

2.4. Specyficznie tragiczny dla ludności śląskiej całego Górnego Śląska był okres II wojny światowej ze względu na terror okupanta niemieckiego, zastosowanie przymusu deklaracji narodowościowej w formie volkslisty, obecność Ślązaków w obcych armiach, a po ustaniu działań wojennych poprzez przymusowe wysiedlenia, obozy pracy i wywózki do Rosji,
a także wzmożone akcje repolonizacyjne. Przesunięcie granic Polski i geopolitycznych sfer wpływów wywołało na wielką skalę procesy emigracyjne i imigracyjne na terytorium historycznego i kulturowego Górnego Śląska. Region doświadczał procesów dezintegracji ekonomicznej i kulturowej.

2.5. W czasach socjalistycznego eksperymentu województwa katowickie i opolskie żyły własnym rytmem, poddane procesom kolektywizacji i ograniczania żywotności indywidualnych gospodarstw rolnych oraz realizacji wielkich, propagandowych, centralnie sterowanych inwestycji przemysłowych. Rozerwane zostały tradycyjne więzi dotychczas łączące rolniczą i przemysłową część Górnego Śląska. Dla „klasy” urzędniczo-administracyjnej Górny Śląsk jawił się jako twór historyczny, odchodzący w przeszłość
i coraz bardziej martwy kulturowo. Śląskość została sprowadzona do mało wartościowych wydarzeń o charakterze folklorystycznym na marginesie sztampowych imprez oficjalnych. W reakcji na lekceważenie śląskiej tradycji kulturowej, jako niepolskiej, u Ślązaków pojawił się syndrom obywateli drugiej kategorii, który rodził i utrwalał zachowania ksenofobiczne.

2.6. Trwałe zespolenie śląskiej rodzinności, głębokiej religijności oraz etosu pracy obroniło jednak Górny Śląsk przed marginalizacją jego kultury i sprowadzeniem do roli prywatnej Małej Ojczyzny. Podejmowane w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku przez Kościół śląski inicjatywy obrony praw pracowniczych, w tym prawa do sprawiedliwości społecznej i świętości niedzieli znalazły uznanie w całej Polsce ukazując promieniującą z Górnego Śląska katolicką myśl społeczną, stanowiącą realną przeciwwagę dla dominującej wówczas w państwowej polityce komunistycznej ideologii.

2.7. Pierwsze dekady III Rzeczpospolitej, okres wolności obywatelskiej, swobody stowarzyszeń i demokracji lokalnej, ujawniły obecność na Górnym Śląsku mniejszości niemieckiej. Zaczęły też powstawać różnorodne stowarzyszenia regionalne. W obrębie społecznego ruchu regionalnego pojawiły się nurty krańcowo odmienne. Jeden z nich, pozostaje otwarty na rozwój samorządności terytorialnej, w tym regionalnej, drugi – w coraz większym stopniu nawiązuje do ideologii autonomii województwa śląskiego z okresu międzywojennego. W tym drugim nurcie zaistniała kwestia „narodowości śląskiej”, która
z czasem stała się instrumentem regionalizmu politycznego.

*****

Dziejowe losy i doświadczenia Górnego Śląska wymagają poszanowania i uznania specyfiki tego wielokulturowego i policentrycznego regionu, będącej wyróżniającym atutem
w budowaniu przyszłości Polski. Górny Śląsk domaga się postrzegania jego unikatowości bez nieuzasadnionej podejrzliwości politycznej, w wolności od zewnętrznej presji oraz jednostronnych ocen. Wielokulturowość, niejednokrotnie trudna do zdefiniowania, stanowi także niezaprzeczalny i wyróżniający atut w budowaniu przyszłości Górnego Śląska, jako perły w koronie Rzeczpospolitej w XXI wieku. Jest czas najwyższy, aby zerwać ze stereotypowym postrzeganiem regionu, jako terytorium separatyzmu regionalnego.